Editie september 2017

Arnon Grunberg kon zijn lachen niet inhouden. Een computer had zestig 'voetnoten' geproduceerd op basis van de meer dan tweeduizend dagelijkse columns die de schrijver op de voorpagina van de Volkskrant heeft geschreven. De tekst was soms gewoon onzin: 'Ik ben sceptisch over zeggelijke liefde. Voor lauwe seksualiteit', las hij proestend voor op een video van de krant (1). Hij hoeft voorlopig dus niet bang te zijn dat hij wordt vervangen – al toonde hij zich aangenaam verrast met sommige door de computer gegenereerde vondsten.

Folgert Karsdorp kan zich Grunbergs reactie goed voorstellen. Een recurrent neuraal netwerk is in staat om, op basis van een grote input aan teksten, een coherente en grammaticaal correcte nieuwe tekst te scheppen met de lengte van Grunbergs voetnoten. Maar een column die ook ergens op slaat? Daartoe is de computer domweg niet in staat, legt de onderzoeker digitale methoden in de geesteswetenschappen uit, die is verbonden aan het Meertens Instituut. Grunberg had verwacht dat de computer al een soort parodie op zijn werk kon scheppen. Zelfs dat is nog te hoog gegrepen.

'Eigenlijk is het ook niet zo interessant om de computer iets te vragen wat een mens ook kan. En waarschijnlijk beter.'

Goed alternatief

Dus toen de Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek (CPNB) Karsdorp vroeg of hij een computer een verhaal kon laten schrijven, moest hij hen teleurstellen. De organisatie geeft voor de jaarlijkse actie Nederland Leest, die dit najaar is gewijd aan de robotisering van de samenleving, de klassieke science fiction-verhalenbundel Ik, robot van Isaac Asimov opnieuw uit. Hoe mooi zou het zijn geweest als Asimovs fantasieën werkelijkheid konden worden. Maar helaas.

Karsdorp had echter een goed alternatief: de computer als hulpmiddel. 'Eigenlijk is het ook niet zo interessant om de computer iets te vragen wat een mens ook kan. En waarschijnlijk beter', zegt hij. 'Het is veel interessanter om te bedenken hoe een computer een schrijver kan assisteren met wat hij wél beter kan. Dat is: ontzettend veel tekst lezen en onthouden – veel meer dan een mens ooit kan – en op basis daarvan suggesties doen. Of een schrijver erop wijzen dat een alinea lijkt op een passage uit de wereldliteratuur.'

Waarschijnlijkheid

Ronald Giphart nam daarop de uitdaging van de CPNB aan om een nieuw verhaal te schrijven met behulp van een systeem dat Karsdorp bouwde met computerlinguïsten als Mike Kestemont, Enrique Manjavacas en Ben Burtenshaw van de Universiteit Antwerpen. De Asibot, zoals hij werd gedoopt, oogt als een gewoon tekstverwerkingsprogramma, maar dan een met een aantal extra knoppen. Daarmee kon Giphart suggesties vragen voor een vervolg. Neutrale suggesties, maar ook suggesties in de stijl van Gerard Reve, Kristien Hemmerechts of Nescio.

Daarachter zit een database van ongeveer tienduizend Nederlandstalige boeken: van literaire romans tot vertaalde detectives, die Karsdorps team overal vandaan heeft gehaald. Met die kennis berekent de computer iedere keer wat het meest waarschijnlijke vervolg is. Stel, Giphart tikt een e. Wat zou de volgende letter zijn? In de meeste gevallen weer een e. Maar na twee e's is de derde letter hoogstwaarschijnlijk een n. Zo ontstaat vanzelf het woordje 'een'. En daarna suggereert de computer hoogstwaarschijnlijk een spatie.

Dat gaf Giphart een spirituele sensatie, vertelde hij, als hij opeens als Hemmerechts kon schrijven: donker, met veel dialogen.

Creativiteitsknop

Karsdorp: 'Op die manier komt de computer razendsnel met hele zinnen. Of meer, als de schrijver dat wil. Hij kan daarbij spelen met de waarschijnlijkheid. De Asibot heeft een zogeheten creativiteitsknop in de vorm van de schuif. Zet je die op 0, dan is de computer maximaal conservatief en komt hij altijd met de meest waarschijnlijke oplossingen. Zet je hem op 1, dan komt hij met totaal wilde suggesties en bedenkt hij zelfs nieuwe woorden. Correcte, maar nieuwe woorden, zoals samenstellingen.'

Om ook in andermans stijl te schrijven, wordt de computer opnieuw 'getraind', zodat het werk van die ene auteur groter gewicht krijgt in de suggesties. 'In principe zijn de mogelijkheden eindeloos. Wij hebben nu alleen de acht auteurs toegevoegd die hij wilde. Dat gaf Giphart een spirituele sensatie, vertelde hij, als hij opeens als Hemmerechts kon schrijven: donker, met veel dialogen. Zonder dat de computer overigens ooit letterlijk tekst van haar kopieert. Hij verzint steeds iets nieuws.'

Dat maakt het interessant voor de lezer. Zij kunnen raden wat van Giphart en wat van de computer is.

Kleurenpalet

Karsdorp heeft het verhaal van Giphart inmiddels gelezen. 'De robot van de machine is de mens', heet het – een titel die óók door de Asibot is gegenereerd. Hij schat dat ongeveer de helft door de auteur zelf is geschreven, de rest dus door de Asibot. 'Toch is het moeilijk om precies te meten hoe groot de bijdrage van de computer is geweest. Soms heeft Giphart een suggestie van de computer niet overgenomen, maar riep dat wel inspirerende associaties op. Zo speelde de computer op de achtergrond ook een rol.'

Wel kan hij tot op letterniveau precies zien welke tekst Giphart zelf schreef en welke niet. De overgenomen suggesties kregen een kleur – voor iedere stijl een andere kleur. Als Giphart vervolgens in de suggesties begon te wijzigen, vervaagde de kleur. 'Deze kleuren zijn straks in het boekje niet zichtbaar. Dat zou te duur worden. Dat maakt het interessant voor de lezer. Zij kunnen raden wat van Giphart en wat van de computer is. Ik denk dat als je het niet weet, je het ook heel moeilijk kunt zien.'

Voor Karsdorp is dat kleurenpalet echter het interessantst. 'Om een goed hulpmiddel voor schrijvers te kunnen maken, moet je inzicht hebben in het schrijfproces – waar het ons voornamelijk om te doen is. Dat krijg je alleen maar als een schrijver zo gek is om hiermee te werken. Wij mochten Giphart tijdens het schrijven helemaal volgen. Elke aanslag, inclusief alle tikfouten, is vastgelegd. Dat is voor ons een prachtige informatiebron, waarmee we de Asibot kunnen verbeteren.'

Synthesizer

De volgende stap zou zijn om de Asibot op de markt te brengen. Zelf zal Karsdorp of zijn werkgever dat niet snel doen. 'Er is enorme rekenkracht nodig', zegt hij. 'Voor Gipharts Asibot is al één afzonderlijke server nodig. Dat vereist een grote investering. We hebben al een partner nodig om het publiek straks in november de gelegenheid te geven ermee te spelen. Maar er wordt wereldwijd heel veel geëxperimenteerd. Ook door grote partijen als Facebook, die hun chatbots natuurlijker willen laten communiceren.'

Het is dus slechts een kwestie van tijd voor er een soort synthesizer voor schrijvers te koop zal zijn, wil hij maar zeggen. 'En waarom zou een computer niet ooit een voetnoot van Grunberg of volledige roman kunnen schrijven die het publiek goed vindt? De Asibot was twintig jaar geleden ook niet mogelijk. De computers hadden de rekenkracht gewoon niet. Dus wat is er mogelijk over nog eens twintig jaar? Ik denk dat als mensen niet weten dat een tekst van een computer komt, ze die – nu al – eigenlijk best goed vinden.'

(1) Zie YouTube voor Grunberg over de 'voetnoten' van de computer.