Editie december 2017

Het Nederlands wemelt van de nuances. Jan Renkema, emeritus-hoogleraar Tekstkwaliteit en auteur van de vermaarde Schrijfwijzer, verzamelde in zijn Verwarwoordenboek woordparen met onduidelijke betekenis- en stijlverschillen. Het Verwarwoordenboek is online in te zien. Bovendien publiceert Renkema wekelijks een nieuw woordpaar op Neerlandistiek.nl. Taalunie:Bericht selecteerde tien woordparen. Voor wie de nuance zoekt.

1. Bloot en naakt

Het verschil is heel subtiel. Bij bloot ligt het accent op afwezigheid van bedekking (die je wel zou verwachten); bloot is eigenlijk ontbloot. Bij naakt ligt het accent op iets dat bedekt kan worden. Bij bloot is er dus iets afgegaan en bij naakt zit er niets op of omheen. Het verschil komt mooi samen in de uitdrukking in zijn blote nakie: 'helemaal ontbloot', maar het moet weer worden bedekt.

2. Gek met, gek op en gek van

Gek met is enthousiast in de weer met (Opa is gek met zijn kleinkinderen). Gek op is dol op (Opa is gek op zijn kleindochter). En gek van is helemaal in de ban van (Opa is gek van zijn nieuwe modelspoorbaan). En natuurlijk kan men ook ergens gek van worden: als opa alleen maar over treintjes praat, wordt oma daar misschien gek van.

3. Onverwacht en onverwachts

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in combinatiemogelijkheden. Onverwacht is niet verwacht, onverwachts is niet verwacht, plotseling. Er is dus een verschil tussen een onverwachte wending (niemand had de wending verwacht) en een onverwachtse wending (de wending kwam heel plotseling). De betekenissen 'niet verwacht' en 'plotseling' kunnen soms in elkaar overlopen, maar schrijf alleen een -s als de betekenis 'plotseling' mogelijk is. 

4. Jeuken en kriebelen

Er is een klein betekenisverschil. Jeuken stekend gevoel (op de huid) veroorzaken (Waarom jeukt een muggenbeet). Kriebelen is een licht prikkelend gevoel (op de huid) veroorzaken (De stof van die trui kriebelt). De woorden verschillen in gradatie. De sensatie van kriebelen is lichter dan van jeuken, en niet altijd onaangenaam. De woorden zijn ook wel anders onderscheiden, namelijk dat bij jeuken het gevoel van binnenuit wordt veroorzaakt, en bij kriebelen van buitenaf. Ook dan jeukt een muggenbeet en kriebelt een trui. Maar in uitdrukkingen als het zal me jeuken of ik krijg de kriebels zien we dat het onderscheid van binnenuit en van buitenaf niet werkt.

5. Zo nodig en zonodig

Zo nodig betekent heel nodig; indien nodig (Hij moest weer zo nodig naar het toilet. Zo nodig wordt er geweld gebruikt). Zonodig betekent zoals altijd (Hij moest weer zonodig grappig doen).

6. Olie op de golven en olie op het vuur

Olie op de golven gooien is de gemoederen kalmeren, maar olie op het vuur gooien betekent de driften en hartstochten aanwakkeren. De uitdrukkingen betekenen dus elkaars tegenovergestelde. De uitdrukking olie op de golven verwijst naar het al sinds de oudheid bekende verschijnsel dat bij een storm golven minder snel breken wanneer je er olie op uitgiet. Je kunt dan gemakkelijker een sloep strijken.

7. Helaas en jammer

Er is een klein betekenisverschil. Helaas jammer, ongelukkigerwijs, tot mijn spijt (Helaas, je bent net te laat). Jammer helaas, betreurenswaardig, erg (Jammer, ik heb je echt gemist). Vaak kunnen deze woorden door elkaar worden gebruikt, maar bij helaas ligt het accent iets meer op 'het is niet anders', en bij jammer iets meer op teleurstelling. Dit zien we ook mooi in de uitdrukking jammer, maar helaas. Eerst wordt teleurstelling uitgesproken en daarna wordt berustend gezegd dat er niets meer aan te doen is.

8. Kosten en onkosten

Kosten zijn de prijs van iets, onkosten zijn bijkomende kosten, onvoorziene kosten. Eigenlijk zou onkosten het tegenovergestelde van kosten moeten betekenen, net als bij prettig en onprettig. Ja, maar taal is niet logisch. Neem bijvoorbeeld het woord guur in guur weer.  Een onguur persoon zou dan juist heel aardig en hartelijk moeten zijn.

9. Hint en tip

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik. Een hint aanwijzing, een wenk (Ik kreeg een hint dat er een baan vrij zou komen). Tips een aanwijzing, een advies (Ik ben blij dat ik zijn beleggingstips niet heb opgevolgd). Een tip is een meer vrijblijvend advies; een hint is directer. Een hint kan niet anoniem zijn maar een tip wel: De politie kreeg een anonieme tip.

10. Aarde en wereld

Aarde is onze planeet, de wereld is alles wat zich op aarde bevindt. Bij aarde gaat het om ‘onze planeet’ met zijn fysieke eigenschappen, vandaar ook aarde in de betekenis van ‘grond’. Bij wereld gaat het om onze planeet bezien vanuit de menselijke samenleving. Het betekenisverschil (fysiek tegenover menselijk) blijkt ook duidelijk uit onze woordkeus. Wij noemen een aardmannetje geen wereldmannetje, en we spreken niet over een aardehit maar een wereldhit. Laatste voorbeeld, Alleen op de aarde zou betekenen dat je de enige mens bent op onze planeet, maar Alleen op de wereld betekent dat je eenzaam bent te midden van andere mensen.