Editie april 2017

Medicijn

In de middeleeuwen was het potlood nog onbekend. Er waren andere schrijfinstrumenten in gebruik: pennen, gesneden uit ganzenveren (het woord pen gaat terug op het Latijnse penna, ‘vogelveerʼ), en metalen stiften, waarmee strepen werden getrokken op wastafeltjes, hout en perkament. De Romeinen hadden voor deze stiften het woord stilus (waarvan stijl, ‘manier van schrijvenʼ, is afgeleid).

Fijngemalen en in witte wijn of bier gestrooid werd het mineraal ingenomen als medicijn

Rond 1560 werd in het Engelse Cumberland in de bodem een vettige zachte substantie gevonden die bij aanraking een grauwzwarte kleur afgaf. Aanvankelijk gebruikten herders en boeren het goedje om er hun schapen mee te merken. In Engeland raakte de stof bekend onder de naam black lead, later ook plumbago (afgeleid van het Latijnse plumbum, ʽloodʼ). Men beschouwde de stof dus – ten onrechte – als een vorm van lood.

Fijngemalen en in witte wijn of bier gestrooid werd het mineraal ingenomen als medicijn; daarnaast was het in gebruik als antiroestpasta voor kanonnen, als smeermiddel, of om kachels een glanzend zwarte kleur te geven. Pottenbakkers gebruikten het om potten te ‘loden’, oftewel te glazuren. In deze nering ligt dan ook de oorsprong van de Nederlandse benaming potlood. In de Lage Landen was het Engelse product in de zestiende eeuw zeer gewild; zo importeerde een zekere Willem Nycollsen uit Lythe in 1570 ‘28 tonnen potloodˮ.

Spitse punt

Al snel ontdekte men dat het mineraal heel geschikt was om mee te tekenen en te schrijven. Net als bij de traditionele metalen schrijfpennen werden stukjes op maat gesneden grafiet in een omhulsel van hout gevat, zodat ze beter konden worden vastgehouden met de vingers, en er met behulp van een scherp mesje een spitse punt aan kon worden gesneden. Het potlood was geboren. In 1604 noemt de Vlaamse schilder Karel van Mander in zijn Schilder-Boeck het ‘potloot’ als een handig hulpmiddel voor de kunstschilder.

Het Engelse woord pencil was in de betekenis ‘fijne schilderskwastʼ al eeuwen in omloop

In het Nederlands werd de naam voor het materiaal overdrachtelijk gebruikt voor het nieuwe schrijf- en tekengerei. Ook in de Duitse benaming Bleistift (‘loden stift’) schemert de aanvankelijke verwarring met looderts nog door. Het Engels, Frans en Russisch maakten andere keuzes in de naamgeving.

In het Engels keek men naar een eerdere uitvinding: het penseel. Het Engelse woord pencil was in de betekenis ‘fijne schilderskwastʼ al eeuwen in omloop, en werd nu ook toegepast op de stukjes hout met grafiet erin (waarbij het potlood ter onderscheiding van het penseel wel werd aangeduid met dry pencil). De woorden penseel en pencil gaan via het Frans terug op het Latijnse penicillus, een verkleinwoord van peniculus (‘borstelʼ), dat zelf weer een verkleinwoord is van penis (‘staartʼ).

Caran dʼAche

In het Frans nam men zijn toevlucht tot de algemene term crayon, die al in omloop was ter aanduiding van stukjes zacht materiaal, bijvoorbeeld houtskool, die men in de hand nam om te tekenen. Iets dergelijks gebeurde in het Russisch. Het Russische woord voor potlood, karandaš (карандаш), gaat terug op een Turks woord dat ‘zwarte steenʼ betekent. Het bekende Zwitsere potloodmerk Caran dʼAche is trouwens genoemd naar het op het Russisch geënte pseudoniem van de Russisch-Franse tekenaar Emmanuel Poiré (1858-1909).

Het potlood hoort dus thuis in het rijtje van alledaagse voorwerpen die zijn genoemd naar de stof waaruit ze zijn gemaakt.

De moderne naam van het materiaal, grafiet, is afgeleid van het Oudgriekse werkwoord grafein (‘schrijvenʼ). Deze is in 1789 bedacht door de Duitse mineraloog Abraham Gottlob Werner, nadat de chemicus Carl Wilhelm Scheele in 1779 had aangetoond dat het een bijzondere kristalvorm van koolstof is.

Het potlood hoort dus thuis in het rijtje van alledaagse voorwerpen die zijn genoemd naar de stof waaruit ze zijn gemaakt, zoals blik en glas. Maar alles is betrekkelijk, want een glas kan tegenwoordig ook van plastic zijn, een blikje van aluminium, en een potlood bevat geen lood.