Foutmelding

Deprecated function: The each() function is deprecated. This message will be suppressed on further calls in _menu_load_objects() (regel 579 van /var/www/vhosts/taaluniebericht.org/2014.archief.taaluniebericht.org/includes/menu.inc).

Actueel

Dit is een oude versie van Taalunie:Bericht en wordt niet meer bijgewerkt. Ga voor nieuwe artikelen naar taaluniebericht.org.

 
21 oktober, 2017 - 14:13

Waarom 'persé' per se weer per se moest worden

De reconstructie van een taalstrijd

De hoofdredacteur van de Volkskrant maakte persoonlijk een einde aan een door veel lezers gesignaleerde spellingsmisstand: persé werd weer per se. Reconstructie van een taalstrijd.

Deze week alle voordeuren van mijn straat langs geweest met de vraag wat de buren konden maken van de letters p, e, r, s en e. Het overgrote deel kwam tot de volledige woordwaarde, inclusief zo'n accent met de wind mee op de laatste letter. De minderheid had twee woorden nodig: per se.

Terwijl de meerderheid twijfelde, was de minderheid opvallend zeker van haar zaak. Zo blijkt op nummer 32 een ouder echtpaar te wonen, waarvan de heer des huizes me niet liet gaan alvorens hij zijn gelijk had onderstreept. En Koen, van nummer 24, die net op de middelbare school zit, vertelde dat ze het er met Nederlands over hadden gehad omdat het in de Volkskrant had gestaan.

Daarmee trof Koen meteen het hart van de kwestie. In zijn zaterdagse column luchtte de hoofdredacteur eind september zijn hart over persé. Hij kwam het steeds vaker tegen, nota bene in zijn eigen krant, en dat druiste in tegen zijn taalgevoel. Daarom maakte Philippe Remarque, voor zover zijn zeggenschap reikt, op 23 september 2017 een einde aan persé. Deze krant schrijft voortaan per se.

Eigenzinnige daad

Remarque benadrukt dat het geen eigenzinnige daad is geweest. Opvallend veel lezers hadden bij hem aan de bel getrokken over al die persés in de krant. Er was er zelfs eentje die aankondigde dat elke keer te doen wanneer hij het begrip in die hoedanigheid zou tegenkomen.

Dat moet een hele klus zijn geweest, want de term heeft flink aan populariteit gewonnen. Per se plaatst een uitroepteken achter de kinderwens die zo snel mogelijk vervuld moet worden. Per se zet een streep onder standpunten in een gepolariseerd debat. Per se is echt een woord van deze tijd geworden, maar nu is per se zelf inzet van debat.

Niet voor niets zeggen ze bij de Nederlandse Taalunie en bij het Genootschap Onze Taal dat taal emotie is. Gelukkig lachen ze er tegenwoordig bij. Dat was twaalf jaar geleden wel anders, toen unie en genootschap in al hun taalemotie recht tegenover elkaar stonden. De regelzucht van de een werd betwist door de ander.

Groene Boekje

Dat conflict heeft zijn wortels in het Groene Boekje. Daarin legt de Taalunie elk decennium een nieuwe spelling vast namens de Nederlandse, Vlaamse en Surinaamse overheden. Net als in 1995 werd in 2005 flink wat overhoopgehaald en dat zette kwaad bloed.

Bij taalkundige Wim Daniëls kan dat bloed nog altijd koken. 'Schandalig', luidt zijn bondig oordeel. Niet alleen moest er voor miljoenen aan schoolboeken vertimmerd worden. Erger was misschien nog dat de eenvoudige taalgebruiker er moedeloos van werd. 'Wie kan de mensen uitleggen waarom een croquet een kroket is geworden, maar cadeau nog altijd geen kado mag zijn?'

Wim Daniëls werd een spil in het tegenoffensief. Dat kreeg vorm in het Witte Boekje, waarin een alternatieve spelling werd gelanceerd. Onze Taal, een vereniging van taalliefhebbers, had daarvoor een pact gesloten met een aantal media. Dat klinkt naar revolutie en zoiets was het ook. Roos de Bruyn, taalkundige van het genootschap: 'Onvoorstelbaar, achteraf gezien, hoe hoog dat toen opliep.'

Intuïtie en regels

Dat komt volgens haar doordat taalgebruik een cocktail is van intuïtie en regels. Daarom weet een taalkundig instinct, gevormd in andere tijden, zich geen raad met nieuwe regels. Zeker onder dagelijkse gebruikers kan die mix explosief uitpakken.

Overigens wakkerde de Taalunie dat vuurtje zelf aan. De unie had voor haar spellingshervorming een academische commissie gevormd, die in haar goddelijke wijsheid haar nieuwe spellingsregels uitvaardigde. Dat eigenzinnige optreden bood het verzet extra munitie. Kevin de Coninck, hoofd taalbeleid bij de unie: 'Het protest heeft ons geleerd dat je zoiets met maatschappelijk draagvlak moet doen.'

Bij de totstandkoming van de alternatieve spelling werd het bestaande woordbeeld een leidraad. Uit het manifest van Wim Daniëls en redacteur Bas van Kleef in de Volkskrant: 'Spelling volgt niet de logica, maar de gewoonte.'

Raadselachtigheden

Met dat uitgangpunt legde het Witte Boekje de raadselachtigheden in het Groene Boekje bloot. Waar was het vertrouwde streepje in coassistent gebleven? Waarom Jodenster wel met een hoofdletter en jodenkerk niet? Waarom havo'er veranderen in havoër? Waarom geen streepje op appèl om het te onderscheiden van appel? En wie oud genoeg is, herinnert zich vast nog alle commotie rond de tussen-n in die goeie, ouwe pannekoek.

De raadselachtigheden werden samengebracht en gecorrigeerd in een alternatieve woordenlijst. Ook de kwestie persé/per se haalde die lijst. Terwijl de groenen hechtten aan per se vanwege de Latijnse origine, ruimden de witten ook een plekje in voor persé omdat het voldoende ingeburgerd zou zijn. Wie denkt dat persé een gril van deze tijd is, moet weten dat Van Dale persé ook lange tijd goed heeft gerekend.

Taalkundige Nicoline van der Sijs, onder meer als hoogleraar verbonden aan de Radboud Universiteit, komt het begrip voor het eerst tegen in een tekst uit 1684. Daarin gaat het over kooplui en hun handel in zilver, 'die niet altijt op een voet blijft ofte oock niet per se subsisteert'.

Oorspronkelijke betekenis

Dat per se heeft nog de oorspronkelijke betekenis van 'op zichzelf'. In de loop van de vorige eeuw moest het synoniem eerder worden gezocht in woorden als absoluut en stellig. Misschien heeft dat ook een rol gespeeld bij de introductie van persé. Met dat dwingende streepje wint het begrip aan stelligheid.

Van der Sijs vertelt dat Latijnse leenwoorden in het Nederlands vaker 'een Frans jasje' kregen. Daarvan is persé met zijn accent aigu een mooi voorbeeld. In de 19de eeuw gingen dagbladen al mee in die verfransing door te schrijven over maatregelen die persé noodzakelijk waren.

En nu wil de ironie van de geschiedenis dus dat die maatregelen in de Volkskrant twee eeuwen later weer het predicaat per se krijgen. Daarvoor is de geschiedenis zeer geraffineerd te werk gegaan.

Met het luwen van de taalrevolutie had de eindredactie de afgelopen jaren intuïtief een voorkeur ontwikkeld voor per se. Niets aan de hand, totdat een oplettende corrector op die inconsequentie wees. De Volkskrant had zich immers vastgelegd op het witte alternatief en dus ook op persé.

De eindredactie zag geen andere mogelijkheid dan zich daarin te schikken en vervolgens waren de rapen gaar. Veel lezers zagen hun persoonlijke woordbeeld verstoord, vaak met een verwijzing naar de Latijnse herkomst. Lezers van de Volkskrant blijken niet van de straat te zijn, in elk geval niet mijn straat.

'Volkskranttaalnazi's'

Deze zomer kondigde redacteur Bart Koetsenruijter in zijn taalrubriek aan dat de 'Volkskranttaalnazi's' zich er over zouden buigen. Dat hebben deze taalnazi's, een club van taalgevoelige redacteuren, drie weken geleden gedaan. Ze kwamen er niet uit. Aan de ene kant bood dat witte alternatief houvast. Aan de andere kant: wat was dat houvast nog waard? Besloten werd de kwestie nog even vooruit te schuiven.

Maar het eind van dit liedje is dat de hoofdredacteur eigenhandig de knoop heeft doorgehakt. Uit zijn overwegingen: 'Ik vind het gek om die witte spelling, ontstaan uit protest tegen rare consequente regels in de officiële spelling, zelf weer dogmatisch te hanteren.'

In zekere zin keert de Volkskrant daarmee terug naar de moederschoot van het officiële Nederlands, althans in dit specifieke geval. Maar die triomf gunt Kevin de Coninck van de Taalunie zichzelf niet.

Logica

Wat hem betreft is een keuze voor per se vooral een keuze voor de logica. De begrippen ad hoc en ad rem, eveneens ontleend aan het Latijn, worden ook los geschreven. En, zegt hij, de regel is nu eenmaal makkelijker te leren dan de uitzondering. 'Maar deze discussie laat vooral zien hoe relatief dat is, groen en wit.'

Van die taalstrijd is inderdaad weinig over. Roos de Bruyn van het genootschap: 'Op een gegeven moment ontstaat er toch zoiets van: waar maken we ons druk over?' Niet voor niets noemt Onze Taal zijn laatste spellinggids weer, net als vroeger, de Spellingwijzer.

Iedereen is het erover eens dat spelling - zie de sociale media - min of meer is gedemocratiseerd. Ook de traditionele media zijn niet meer zo zeker van hun zaak.

Consequente spelling

Die ontwikkeling zie je het sterkst terug bij NRC Handelsblad. Consequente spelling wordt tegenwoordig alleen nagestreefd in afzonderlijke artikelen. Per se zou op een volgende pagina best de gedaante van persé mogen aannemen.

Trouw streeft nog wel naar precisie. De redactie kan terugvallen op een gedetailleerd naslagwerk waarin per se ook de overstap van wit naar groen maakt. Bij de NOS is de kwestie persé/per se, net als bij de Volkskrant, op het bureau van de hoofdredacteur beland. De uitkomst zal, zo wordt vermoed, dezelfde zijn.

In Wim Daniëls gloeit het revolutionaire vuur van weleer. Hij noemt de verordening van de hoofdredacteur van de Volkskrant 'volkomen dwaas'. Volgens hem moet een dagblad in zijn spelling vooral rekening houden met het gangbare. 'En ik voorspel je: over tien jaar schrijft het Groene Boekje persé voor.'

Bron: de Volkskrant